ITALI- Romani “Pallati i Ëndrrave”, një shkrim i 40 viteve më parë nga Ismail Kadare është rikthyer në libraritë italiane. Kadare në një intervistë për median italiane La Lettura të “Corriere della Sera”, ka folur për kohën kur është shkruar romani, i cili ruan fuqinë dhe freskinë të ngjarjeve aktuale. Ndër të tjera, shkrimtari ka treguar për marrëdhëniet e tij me Enver Hoxhën dhe për teknologjinë në kohën e sotme dhe frikën ekzistuese se kjo e fundit po na kontrollon mendjen.
Intervisa:
I nderuar zoti Kadare, fillimisht ju falenderoj shumë që pranuat këtë intervistë. Kjo intervistë po zhvillohet me rastin e botimit në Itali të veprës suaj “Pallati i ëndrrave”, botuar në Shqipëri në vitin 1981. Cili është këndvështrimi juaj aktual ndaj një libri që keni shkruar më shumë se 40 vjet më parë?
Ismail Kadare: Është një libër i shkruar për atë kohë. Shqipëria ishte një vend totalitar dhe si shkrimtar ndjeja se shtrirja e komunizmit dhe pushteti i tij mbi individin po bëhej absolute. E gjithë atmosfera që përshkruhet në këtë vepër nuk ndryshon shumë nga totalitarizmi shtypës i Shqipërisë së Enver Hoxhës në atë periudhë. Në kokën time ishte e vërtetë gjithë ajo zymtësi që munda të shprehja dhe sot më gëzon që arrita ta shpreh. Letërsia të jep mundësinë e jetës dhe në kushte të tilla. Ky ishte fati im, jeta me letërsinë.
Në kohën kur u shkrua ishte absolutisht aktuale. Por edhe tani është aktuale, por me kalimin e 40 viteve asgjë nuk ka humbur nga cilësitë e saj. I riprodhoj me kënaqësi ato mendime edhe një herë për audiencën e sotme. Fryma kritike, mohuese që ka ekzistuar që në atë kohë, ka qenë shumë e ashpër, e bën atë aktuale. Më vjen mirë që kisha një mendim kaq radikal për kohën. Kjo ashpërsi nuk është zvogëluar me kalimin e kohës. Në ato vite kishte presione, ndalime, kritika për librin. Për herë të parë pas botimit të këtij romani mendova se do të më arrestonin, pasi fryma antisistem në të ishte e dukshme.
Dhe cili është këndvështrimi juaj për njeriun dhe shkrimtarin Ismail Kadare të vitit 1981? Mendoni se keni ndryshuar shumë? Dhe nëse po, si?
Ismail Kadare: Nuk mendoj se kam ndryshuar. Në letërsi gjërat ndryshojnë shumë ngadalë, edhe në mendjen e shkrimtarit dhe kjo është diçka pozitive. Në vitin 1981, pikëpamjet e mia mbi totalitarizmin kërkonin të konfiguronin një Shqipëri evropiane ashtu siç ishin rrënjët e saj. Këtë pikëpamje e kam mbrojtur me veprat e mia, natyrisht, duke besuar në një përkatësi të hershme europiane të këtij populli që ka jetuar në një nga sistemet më të egra komuniste. E gjithë puna ime përpiqet ta orientojë lexuesin drejt një zgjimi të brendshëm, por edhe aq të bukur sa mund të japë letërsia dhe pse në ato vite dukej e pamundur.
Për një njeri si unë, që sot lexon për herë të parë veprën “Pallati i ëndrrave”, ky roman është befasues sepse është shumë aktual. Mendonit se po shkruanit mbi të gjitha një alegori të regjimit komunist shqiptar? Apo ishit në dijeni, tashmë në atë kohë, për shtrirjen universale dhe të përjetshme të romanit?
Ismail Kadare: Shkrimtari ndjen në mënyrë intuitive për gjërat që shkruan dhe jeton, se ato janë të përjetshme njëkohësisht. Fatmirësisht, kjo temë që zhvillohet në këtë roman është e përjetshme. Vepra është një satirë totalitarizmi, që i kalon kufijtë lokalë dhe kombëtarë. Teksti i këtij romani është shkruar në një nga romanet që kam shkruar paralelisht në atë kohë. Ndoshta te “Qorrfermani” kam idenë e një personazhi që të çon në një ëndërr. Më vonë, ky mendim do të më godiste kur të dëgjoja për disa vjedhje në Tiranë. Vjedhjet e çuditshme, groteske, në plan të parë, por që zgjuan tek unë dizajnin e skëterrës. Prej kohësh isha tunduar të dizajnoja një ferr. Këtë e kam treguar në librin "Koha për rrëfim", një bisedë me një studiues shqiptar ku them se "e dija që ishte e vështirë, në mos e pamundur, të shkruash një vepër të tillë. Vetëm pasi të shkruash dy kapitujt e parë të puna, ndjeva se po kuptoja atë që më dukej e pamundur: ferri. Ishte një lloj sfere vdekjeje ku, nëse jo ne vetë, ishin gjumi dhe ëndrrat tona, një pjesë e jetës sonë që shtrihej përtej kur ishim këtu. Romani pasqyron tensionin midis etnisë kombëtare dhe perandorake për një individ dhe dinasti, fati i të cilëve është i lidhur njëkohësisht me politikën kombëtare dhe ndërkombëtare.Isha i vetëdijshëm për fatalitetin që mund të më sillte ky libër, por aq i bindur për fuqinë universale të kësaj teme.
A është fuqia e ëndrrave në roman e ngjashme me fuqinë e informacionit në botën e sotme?
Ismail Kadare: Imazhet e fuqishme dhe logjika gati surreale e bënë personazhin e këtij romani, Mark Alem, shpeshherë të pafuqishëm përballë fuqisë së ëndrrave. Bota njerëzore ka aftësinë për të përshkruar dhe përsëritur veten në shumë forma, për të gjetur mënyra për t'u mbijetuar pengesave. Alegoria e "Pallatit të ëndrrave" në kontekstet e reja kulturore dhe sociale, ose një botë që tashmë po përballet me konflikte të reja dhe më të ashpra, si dy vatra të luftërave të reja, të cilat po sjellin një kërcënim për stabilitetin, risjell vëmendjen në nevoja për urtësi njerëzore. Fuqia e informacionit në kohët e sotme po rikthen një tjetër totalitarizëm, atë të kulturës. Ruajtja e kulturës në këto ujëra të fuqishme informacioni është detyrë e njerëzve të letrave.
Çfarë mendoni për përpjekjet e teknologjisë, e cila po punon (funksionon) kudo në botën moderne, nga Kina në Silicon Valley, dhe po bëhen përpjekje për të dixhitalizuar gjithçka, dhe për këtë arsye ndoshta një ditë do të jetë e mundur të kontrollohet mendimi njerëzor ?
Ismail Kadare: Kjo është një përpjekje e pamundur.
Çfarë roli luajti veprat “Pallati i Ëndrrave” në lidhje me ndryshimet tuaja në Shqipëri edhe në lidhje me vendimin që ju keni për të jetuar në Paris?
Ismail Kadare: Ky roman më solli shumë telashe dhe pse isha mësuar me telashe. Kompania botimi i veprave të mia mund të shoh me kritika në shtyp, mbledhjen në Lidhjen e Shkrimtarëve. Kudo në Tiranë flitej se “është ndaluar libri i Kadaresë dhe vdekjes”. Botimi i veprave të mia në Francë ka luajtur një rol jashtëzakonshëm në lidhje me gjendjen në të cilën unë si shkrimtar ndodh në Shqipëri. Franca, lexuesi perëndimor ka luajtur një rol në shpëtimin e gjendjes sime. Më vonë në Kafe Rostand në Paris kam takuar një gazetar francez e cila më ka treguar se ka shkuar në ambasadën tonë dhe ka pyetur mbi gjendjen e kohës. Erdhën shumë informacione nga Perëndimi, që shtypi i huaj interesohet për Kadarenë dhe kjo e trembi Enver Hoxhën. Në këtë rast veproi mekanizmi i mbrojtjes perëndimore. Ka qenë periudha më e zezë në jetën time.
Largimi i Francës duke ikur përgjithmonë nga vendi im erdhi në atë kohë kur kuptova se kjo ishte mënyra e vetme për të kursyer në Shqipëri. Udhëheqësi komunist i asaj kohe duket se nuk do të bëjë një veprim të tillë. Ika kur mendova se ky veprim do të luajë një rol për rënien e komunizmit në vend.
Keni lindur në të njëjtin qytet, Gjirokastër, me diktatorin Enver Hoxha. Cila ka qenë marrëdhënia juaja të?
Ismail Kadare: Nuk kam asnjë lidhje personale me të. Ne kemi qenë komshinj, në një vend më të vjetër e më të madhe të Gjirokastrës, te rrugica që unë kam emrin e çuditshëm “Sokaku i marrëve”. Në Gjirokastër Enver Hoxha nuk njihej shumë gjatë luftës, pasi shtëpitë gjirokastrite kishin shumë identitete të forta dhe nuk lejonin spikatjen e identiteteve të zbehta. Mendimi i gjithëkohshëm për Enver Hoxhën ka qenë pozitiv. Nuk gjendet në veprën time askund nuk përshkrim ku të theksohet admirimi për të. Kjo shpaloset qartë, sidomos, te “Dimri i vetmisë së madhe”, ku ai përshkruhet gjerësisht në bisedën me të gjithë dhe s'ka ndryshim midis tij dhe galerisë së personazheve negative të atij që ka blloku komunist.
Në periudhën 11-vjeçare ju kopjuat me dorë të gjithë Makbethin. Pse Shekspiri ishte kaq e madhe për ju?
Tragjedia e Shekspirit më pushtoi mendjen që kur isha ende fëmijë. Makbethi më tregoi botën e letërsisë. Unë u dorëzova pas kësaj magjepsjeje, ashtu si ju i dorëzoheni një feje. Me idenë që nëse e kopjove librin, ai bëhej i yti, pra bëheshe autor, kopjova gjithçka me dorë me laps dhe letër. Ky ishte një koncept i çuditshëm që nuk e di nga erdhi dhe nuk mund ta shpjegoj, por një ide e tillë më ngeli për një kohë shumë të gjatë, duke menduar se përderisa po kopjoja një libër, isha edhe unë. pjesëmarrës në krijimin. e tij. Kështu, pasi kopjova një pjesë të Makbethit, jetova vetëm me të. Shekspiri ka qenë gjithmonë i rëndësishëm në punën time dhe vazhdon të jetë si një mjeshtër që të drejton drejt portave të letërsisë së madhe.
Ndryshe nga shkrimtarët e tjerë të mëdhenj në mërgim, si Conrad, Nabokov apo Kundera, ju nuk e keni braktisur kurrë gjuhën tuaj origjinale, shqipen. Pse?
Mendova se mund t'i jap më shumë artit tim me këtë gjuhë. Gjuha shqipe më ka dhënë të gjithë hapësirën për të shprehur imagjinatën time përmes saj. Nuk jam ndjerë kurrë i penguar në artin tim nga kjo gjuhë, por më magjeps vazhdimisht bukuria e saj.
