IRAN- Avionët luftarakë amerikanë kanë bombarduar tre centrale bërthamore në Iran, të njëjtat vende që avionët izraelitë kishin shënjestruar në luftën e tyre të vazhdueshme me Iranin. Një nga objektivat ishte Fordo, një uzinë pasurimi uraniumi e fshehur në një shpat mali të largët që është jetike për ambiciet bërthamore të Iranit.
U goditën gjithashtu edhe objektet kryesore bërthamore në Natanz dhe Isfahan.
Ende nuk është e qartë se sa dëme u janë shkaktuar impianteve, megjithëse organi mbikëqyrës bërthamor i OKB-së thotë se nuk ka pasur "asnjë rritje" të raportuar të niveleve të rrezatimit jashtë vendit.
Por çfarë dimë ne për këto vende dhe cilat janë rreziqet e sulmit ndaj objekteve bërthamore?
IAEA i përshkroi sulmet e Izraelit ndaj objekteve bërthamore të Iranit si "thellësisht shqetësuese".
Javën e kaluar, Drejtori i Përgjithshëm i saj, Rafael Grossi, tha se përshkallëzimi ushtarak "rrit mundësinë e një lëshimi radiologjik me pasoja serioze për njerëzit dhe mjedisin".
Vendet e pasurimit të uraniumit përdoren për të ndërtuar furnizime të një lloji të caktuar - ose izotopi - të uraniumit.
"Kur nxirrni uranium nga toka, ai vjen në dy forma: 99.3% është uranium-238 - dhe 0.7%, ose rreth një atom në 150, është uranium-235, dhe kjo është ajo që ju nevojitet për të punuar në reaktorin tuaj bërthamor", shpjegon Profesor Paddy Regan nga Universiteti i Surrey dhe Laboratori Kombëtar Fizik i Mbretërisë së Bashkuar.
Shpërthim energjie
Procesi i pasurimit bërthamor në thelb do të thotë rritje e sasisë së uraniumit-235. Kjo bëhet duke marrë uraniumin në formën e tij të gaztë dhe duke e rrotulluar atë në makina të quajtura centrifuga, tha Prof Regan.
Dhe meqenëse uraniumi-238 është më i rëndë se uraniumi-235 i nevojshëm, të dy ndahen ndërsa rrotullohen. Kjo përsëritet vazhdimisht për të rritur pasurimin. Centralet bërthamore zakonisht kanë nevojë për rreth 3-5% të këtij uraniumi të pasuruar për të gjeneruar një reaksion bërthamor të kontrolluar që çliron energji.
Por kur qëllimi është të prodhohet një armë bërthamore, nevojitet një përqindje shumë më e lartë e uraniumit-235 - rreth 90%. Në thelb, sa më i pasuruar të jetë uraniumi, aq më i madh është shpërthimi i energjisë kur të gjitha ato atome ndahen. NIAEA tha se uraniumi i Iranit kishte arritur në rreth 60% të pasurimit - pra në rrugën e duhur për t'u përqendruar mjaftueshëm për një armë bërthamore.
Por lëshimi i një rakete në rezervat e uraniumit të pasuruar të ruajtura siç duhet nuk do të përbënte një "incident bërthamor" në të njëjtën shkallë si katastrofat që ndodhën në centralet bërthamore në Fukushima ose Çernobil.
"Uraniumi i pasuruar shumë është rreth tre herë më radioaktiv se uraniumi i papasuruar. Por në fakt, në shkallën e gjërave, asnjëri prej tyre nuk është veçanërisht radioaktiv. Nuk do të shkaktonte një problem të madh të ndotjes mjedisore", shpjegon Prof Jim Smith, nga Universiteti i Portsmouth, i cili ka studiuar pasojat e katastrofës së Çernobilit.
"Ne jemi më të shqetësuar për ato që quhen produkte të ndarjes bërthamore - gjërat në të cilat uraniumi ndahet kur është në një reaktor ose në një bombë - gjëra të tilla si ceziumi radioaktiv, stronciumi radioaktiv, jodi radioaktiv. Ato janë më shumë një çështje e ndotjes mjedisore."
Por, për shkak se në vendet e pasurimit nuk po ndodh asnjë reaksion bërthamor - dhe një shpërthim nga një bombë nuk do ta shkaktonte një të tillë - këto "produkte të rrezikshme radioaktive të ndarjes" nuk do të ishin të pranishme, tha ai.
Në vend të kësaj, uraniumi mund të shpërndahej në nivel lokal me anë të një shpërthimi.
Kërcënim i lokalizuar
IAEA tha se nuk kishte pasur "asnjë rritje të niveleve të rrezatimit jashtë vendit" të raportuar pas sulmeve amerikane. Javën e kaluar, kur Izraeli goditi impiantin e Natanzit, IAEA gjeti ndotje radioaktive në vend, por ata thanë se nivelet e radioaktivitetit jashtë mbetën të pandryshuara dhe në nivele normale.
"Me uraniumin… rrezatimi nuk udhëton shumë larg", thotë Prof. Claire Corkhill, Kryetare e Mineralogjisë dhe Menaxhimit të Mbetjeve Radioaktive në Universitetin e Bristolit.
Por për njerëzit afër vendit, mund të ketë rreziqe shëndetësore, tha ajo.
"Sa i përket toksicitetit për trupin e njeriut, sigurisht që nuk duhet të thithësh grimca uraniumi dhe as t'i gëlltisësh ato", tha ajo.
"Kjo ndodh sepse grimcat e uraniumit mund të ngecin në qeliza, brenda mushkërive ose stomakut tuaj, dhe të zbërthehen ngadalë, në mënyrë radioaktive, duke shkaktuar dëme."
Përveç radioaktivitetit, ekspozimi ndaj kimikateve mund të jetë gjithashtu një problem për këdo që është aty pranë.
"Nëse do të kishte një incident dhe centrifugat do të çlironin heksafluoridin e uraniumit, gazin që përmbahet brenda centrifugave, atëherë do të ishte një incident kimik vërtet i rëndë", tha Prof Simon Middleburgh, një shkencëtar i materialeve bërthamore, nga Universiteti i Bangor.
"Nëse ky heksafluorid uraniumi bie në kontakt me lagështinë në ajër, është me të vërtetë mjaft gërryes dhe i dëmshëm sepse mund të formojë këtë acid shumë, shumë të fortë", tha ai.
"Por nuk do të ketë një ndikim të madh mjedisor përtej zonës shumë, shumë lokale."
IAEA tha se Qendra e saj e Incidenteve dhe Emergjencave kishte punuar pa ndërprerje. Agjencia e OKB-së tha se do të jepte vlerësime të mëtejshme mbi situatën në Iran sapo të viheshin në dispozicion më shumë informacione.
